როგორ რეგულირდება სატელეფონო მოსმენები სხვადასხვა ქვეყნის კანონმდებლობით

ამ ბოლო დროს სხვადასხვა არასამთავრობო ორგანიზაციები და ფიზიკური პირები ითხოვენ კანონის გამკაცრებას მოსმენების შესახებ. სწორედ ამიტომ, გადავწყვიტე სხვა ქვეყნების კანონმდებლობისთვის შემედარებინა ჩვენი სახელმწიფოს კანონმდებლობა და ერთად გადაგვეწყვიტა, არის თუარა კანონი მოსმენების შესახებ არასამართლიანი.

მაგალითად: ამერიკის შეერთებულ შტატებში კოდექსის 3124-ე მუხლის თანახმად, კომუნიკაციების მიმწოდებელი ვალდებულია მიაწოდოს სამართალდამცავ ორგანოს ყველა ინფორმაცია, აპარატურა და გაუწიოს მას ტექნიკური ხასიათის დახმარება, რაც საჭიროა შესაბამისი მოსასმენი აპარატურის დასამონტაჟებლად (მოთხოვნის შესაბამისად).  აღნიშნულ ნორმაში არ არის განმარტებული როდის არის სამართალდამცავი ორგანო უფლებამოსილი მიმართოს კომუნიკაციების მიმწოდებელს, არ არის დაკონკრეტებული და არ არის ჩამონათვალი რა შემთხვევაში აქვს უფლება სამართალდამცავ ორგანოს მოითხოვოს მისთვის საჭირო ინფორმაცია. და ასევე არ არის ის, თუ ვისი ნებართვის შემდეგ აქვს ამ ქმედებების განხორციელების უფლება. ე.ი უნდა ვივარაუდოდ რომ პროკურატურას აქვს უფლება საკუთარი შეხედულებისამებრ გადაწყვიტოს როდის არის საჭირო მოსმენა, და გააკეთოს ამისთვის ყველაფერი. შესაბამისად, ამ ნორმიდან გამომდინარეობს მხოლოდ, ის რომ  სამართალდამცავ ორგანოს აქვს უფლება მოითხოვოს მოსასმენი აპარატურის დამონტაჟება. იგივე კოდექსის, 3126-ე მუხლის თანახმად, მოსასმენი აპარატურის გამოყენებასთან დაკავშირებით გენერალური პროკურორი ანგარიშს წარუდგენს კონგრესს. ე.ი იგი ანგარიშვალდებული მხოლოდ კონგრესთანაა.

ძალიან საინტერესოა გერმანიის „მიმოწერის, საფოსტო გზავნილებისა და სატელეგრაფო და სატელეფონო შეტყობინებების საიდუმლოს შეზღუდვის შესახებ“ კანონის მე-2 მუხლის პირველ პუნქტი, სადაც ვკითხულობთ: „ის ვინც სამეწარმეო მიზნებისთვის  ახორციელებს მომსახურებას ტელეკომუნიკაციების სფეროში, ან მონაწილეობს ამგვარი მომსახურების მიწოდებაში, ვალდებულია, უფლებამოსილ ორგანოს, ამ უკანასკნელის განკარგულების შემთხვევაში, მიაწოდოს ინფორმაცია იმ ტელეკომუნიკაციის გარემოებების შესახებ, რომელიც შედგა განკარგულების ძალაში შესვლის შემდეგ. ასევე, ის ვალდებულია, გადასცეს გზავნილები, რომლებიც მას გადაეგზავნა ტელეკომუნიკაციის გზით გაგზავნის მიზნით, ამასთანავე ის ვალდებულია უზრუნველყოს ტელეკომუნიკაციაზე მეთვალყურეობა და მისი ჩაწერა.“ აღნიშნული ნორმა პირდაპირ ავალდებულებს კომუნიკაციების სფეროში მყოფ ორგანიზაციებს, რომ ნებისმიერი ინფორმაცია, რომელიც ჩაუვარდება ხელში, გადასცეს უფლებამოსილ ორგანოს. ასევე, აღნიშნულ ორგანოს, აქვს სრული თავისუფლება როდესაც მოუნდება მაშინ გადაამოწმოს ნებისმიერი სახის სატელეფონო თუ სხვაგვარი კომუნიკაციები. ასევე, კანონის  მე-14 მუხლის თანახმად, შესაბამისი კომპეტენტური ორგანო ანგარიშვალდებულია საპარლამენტო მაკონტროლებელი კომისიის წინაშე.

კიდევ ერთი საინტერესო ნორმა, ამჯერად გაერთიანებული სამეფოს კანონმდებლობიდან:  „საგამოძიებო უფლებამოსილებათა რეგულირების შესახებ“ კანონის  მე-12 მუხლის თანახმად, სახელმწიფო მდივნის მიერ გამოიცემა განკარგულება, რომელიც ავალდებულებს ტელეკომუნიკაციის სფეროში სერვისის მიმწოდებელს, უზრუნველყოს მოსმენის ორდერების აღსრულება. ამავე მუხლის მე-2 პუნქტის თანახმად, „ორდერის თანახმად, გაიცემა ცნობა, რომელიც ვალდებულების სუბიექტისგან მოითხოვს ყველა იმ საჭირო ნაბიჯის გადადგმას, რომლებიც შესაძლოა განსაზღვრული ან აღწერილი იყოს ცნობაში“. აღნიშნულ მუხლში არ არის დაკონკრეტებული თუ რა შემთხვევებშია ვალდებული ტელეკომუნიკაციების სფეროში სერვისის მიმწოდებელი უზრუნველყოს მოსმენის ორდერების აღსრულება. შესაბამისად, სრულიად შესაძლებელია ამ ნორმის ისე გამოყეება, როგორც უფლებამოსილ ორგანოს მოუნდება.

არანაკლებ საინტერესოა ისრაელის „სატელეფონო მოსმენების შესახებ“ კანონის (1979წ.) მე-4 მუხლი, რომლის თანახმად, უშიშროების სამსახურს მოსმენის ნებართვა შეუძლია მიიღოს პრემიერ-მინისტრისგან ან თავდაცვის მინისტრისგან სასამართლო კონტროლის გარეშე. ასევე, უშიშროების სამსახურის შესახებ კანონის (GSSA) მე-11 მუხლის თანახმად, პრემიერ-მინისტრს შეუძლია განსაზღვროს, რომ მონაცემთა გარკვეული კატეგორია, რომლებიც სერვისის მიმწოდებელთან მონაცემთა ბაზაში ინახება, საჭიროა უშიშროების სამსახურის მიერ საკუთარი საქმიანობის განსახორციელებლად და უნდა გადაეცეს ამ უკანასკნელს.  ე.ი გამოდის რომ უშიშროების მინისტრს აქვს უფლება გადაწყვიტოს, რომ მისთვის რაღაც კონკრეტული ინფორმაცია საჭიროა, მოითხოვოს აღნიშნული ინფორმაცია და თან ეს ყველაფერი სასამართლოს გარეშე.  ასევე, არანაკლებ საინტერესოა ის, რომ 2012 წელს ისრაელის უზენაესმა სასამართლომ თავის გადაწყვეტილებაში (HCJ 3809/08) კონსტიტუციურად ცნო კანონი „კომუნიკაციის მონაცემების შესახებ“, რომელიც ასევე ითვალისწინებს საკმაოდ ფართო უფლებამოსილებებს სამართალდამცავების მხრიდან შესაბამის მონაცემებზე წვდომასთან დაკავშირებით.

ამ ყველაფრის შემდეგ მინდა გაგაცნოთ საქართველოს კანონმდებლობა.  „ოპერატიულ-სამძებრო საქმიანობის შესახებ კანონის“ მეშვიდე მუხლის, მეორე პუნქტის „თ“ ქვეპუნქტის თანახმად მოსამართლის ბრძანებით სატელეფონო  საუბრების ფარული მიყურადება და ჩაწერა, ინფორმაციის მოხსნა და ფიქსაცია კავშირგაბმულობის არხიდან (კავშირგაბმულობის საშუალებებთან, კომპიუტერულ ქსელებთან, სახაზო კომუნიკაციებთან და სასადგურო აპარატურასთან მიერთებით), საფოსტო-სატელეგრაფო გზავნილთა კონტროლი (გარდა დიპლომატიური ფოსტისა) ოპერატიული საქმიანობის ერთ-ერთი ფორმაა.  ამ კანონის მე-7 მუხლის მე-2 პუნქტის „თ“ ქვეპუნქტით გათვალისწინებული ოპერატიულ-სამძებრო ღონისძიებები სისხლის სამართლის საქმის აღძვრის შემდეგ ტარდება მოსამართლის ბრძანებით. ბრძანებას, მოკვლევის ორგანოს უფროსის მოტივირებული შუამდგომლობის საფუძველზე, გასცემს იმ სასამართლოს მოსამართლე, რომლის სამოქმედო ტერიტორიაზედაც ტარდება ოპერატიულ-სამძებრო ღონისძიება. ე.ი გამოდის რომ სატელეფონო მოსმენა საქართველოს კანონმდებლობით დასაშვებია მხოლოდ მას შემდეგ, რაც  დაიწყება გამოძიება და გამოძიების პროცესში გამოჩნდება ადამიანი, რომელიც შესაძლოა იყოს დამნაშავე, ან რაიმე კავშირი ჰქონდეს დანაშაულთან. თუმცა, ამ ყველაფერს სჭირდება დასაბუთებული შუამდგომლობა მოსამართლესთან. სწორედ, მოსამართლის გადაწყვეტილებით ხდება ამა თუ იმ ადამიანის სატელეფონო საუბრების მოსმენა.

თუკი ადამიანი არ არის სისხლისსამართლებრივ დევნაში, თუკი საგამოძიებო ორგანოს არ აქვს საფუძვლიანი და დასაბუთებული ეჭვი, რომ ადამიანს აქვს მნიშვნელოვანი ინფორმაცია, რომელიც დაეხმარება დანაშაულის გახსნაში, მას არავინ მოუსმენს.

თუ გავითვალისწინებთ ზემოთ ჩამოთვლილი ქვეყნების კანონმდებლობას და შევადარებთ ჩვენსას, მარტივად დავასკვნით რომ ჩვენი კანონმდებლობა შეესაბამება საერთაშორისოდ აღიარებულ ნორმებს.

საგამოძიებო მოქმედების ჩატარების ზოგადი წესი

დანაშაულის შესახებ ინფორმაციის მიღების შემთხვევაში გამომძებელი ან/და პროკურორი ვალდებული არიან დაიწყონ გამოძიება. გამომძიებლის მიერ გამოძიების დაწყების თაობაზე დაუყოვნებლივ უნდა ეცნობოს პროკურორს. გამოძიება იწყება გამომძიებლის ან პროკურორისათვის დანაშაულის შესახებ ინფორმაციის მიწოდების შემდეგ, ან თუ დანაშაული გამოვლინდა სისხლის სამართლის პროცესის დროს ან გამოქვეყნდა მასმედიაში. დანაშაულის შესახებ ინფორმაცია შეიძლება იყოს წერილობითი, ზეპირი ან სხვაგვარად დაფიქსირებული, ასევე ანონიმურადაც, თუმცა მხოლოდ ანონიმური ცნობის საფუძველზე დაუშვებელია პირის მიმართ სისხლისსამართლებრივი დევნის განხორციელება.

თუ გამოძიების დაწყების შემდეგ გამოიკვეთა, რომ სისხლის სამართლის საქმის გამოძიება სხვა საგამოძიებო ორგანოს კომპეტენციაა, გადაუდებელ საგამოძიებო მოქმედებათა ჩატარების შემდეგ, პროკურორი დაუყოვნებლივ გადააგზავნის საქმეს ქვემდებაროების მიხედვით. გამოძიების ვადა არის საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსით დადგენილი სისხლისსამართელბრივი დევნის ხანდაზმულობის ვადა.

პროკურორი/გამომძიებელი ვალდებულია უზრუნველყოს, რომ გამოძიების მიმდინარეობის შესახებ ინფორმაცია არ გახდეს საჯარო და უფლებამოსილია ამის შესახებ გააფრთხილოს სისხლის სამართლის პროცესის მონაწილე, რათა მან არ გაამჟღავნოს გამოძიებასთან დაკავშირებული ინფორმაცია.

საგამოძიებო მოქმედებების ჩატარებისას მხარეებს თანაბარი უფლება-მოვალეობები გააჩნიათ. დაცვის მხარის შუამდგომლობით, გამოძიებას ატარებს გამომძიებელი, რომელიც არ შეიძლება იყოს იგივე პირი, რომელიც მოცემული საქმის წარმოებას ახორციელებს. გამომძიებელს ირჩევს საგამოძიებო ორგანოს ხელძღვანელი. ამ შემთხვევაში, გამომძიებლის ხარჯებს ანაზღაურებს დაცვის მხარე, გარდა იმ შემთხვევისა, თუ დაასაბუთებს მის მიერ ამ ხარჯების გადახდის შეუძლებლობას.

დაცვის მხარეს არ აქვს უფლება ჩაატაროს ისეთი საგამოძიებო მოქმედებები, რომლის განხორციელებისათვის საჭიროა სასამართლოს ნებართვა.

საგამოძიებო მოქმედებების ჩატარება დაუშვებელია ღამით, გარდა გადაუდებელი აუცილებლობისა. გამოძიების ჩატარებისას შეიძლება გამოყენებულ იქნეს მეცნიერულ-ტექნიკური საშუალებები და მეთოდები.

საგამოძიებო მოქმედების ჩატარებისას იმგვარი საშუალებების გამოყენება, რაც იწვევს ძლიერი ტკივილის შეგრეძნებას, დასაშვებია მხოლოდ ამ პირის თანხმობით. თუ ამ პირს 16 წელი არ შესრულებია ან ფსიქიკურად დაავადებულია, საჭიროა მშობლის ან მეურვის ან მზრუნველის თანხმობა. თუ საგამოძიებო მოქმედება ითვალისწინებს გაშიშვლებას, შესამოწმებელი პირის მოთხოვნის შემთხვევაში ექსპერტი და მხარე უნდა იყვნენ იმავე სქესის, რომელი სქესისაც არის შესამოქმებელი პირი.

თუ საგამოძიებო მოქმედება ზღუდავს პირის კერძო საკუთრებას, მფლობელობას ან პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობას (ჩხრეკა, ამოღება), მაშინ იგი უნდა ჩატარდეს სასამართლოს განჩინებით. მოსამართლე ვალდებულია 24 საათის განმავლობაში ზეპირი მოსმენის გარეშე გადაწყვიტოს შუამდგომლობა. ჩხრეკის ან ამოღების განჩინება ძალადაკარგულად ითვლება, თუ ეს საგამოძიებო მოქმედება არ დაწყებულა 30 დღის განმავლობაში.

გადაუდებელი აუცილებლობისას, როდესაც დაყოვნებამ შეიძლება გამოიწვიოს გამოძიებისათვის მნიშვნელოვანი მონაცემების განადგურება ან როცა დაყოვნება შეუძლებელს გახდის ამგვარი ინფორმაციის მოპოვებას, ან როცა საქმისათვის საჭირო ინფორმაცია ან დოკუმენტი აღმოჩენილ იქნა სხვა საგამოძიებო მოქმედების ჩატარების დროს (ზედაპირული დათვალიერებისას), ან როცა არსებობს სიცოცხლის ან ჯანმრთელობის ხელყოფის საფრთხე, საგამოძიებო მოქმედება შეიძლება ჩატარდეს სასამართლოს განჩინების გარეშეც, რის შესახებაც მოსამართლეს უნდა ეცნობოს საგამოძიებო მოქმედების დაწყებიდან 24 საათში. ამავე ვადაში, ზეპირი მოსმენის გარეშე მოსამართლე წყვეტს შუამდგლომლობას და გამოაქვს განჩინება ჩატარებული საგამოძიებო მოქმედების კანონიერების ან უკანონობის შესახებ.

სასამართლოს მეგობარი (Amicus Curiae)

,,სასამართლოს მეგობრის” ინსტიტუტი, რომელიც ცნობილია ლათინური ტერმინით “Amicus Curiae”, წარმოადგენს სიახლეს ქართული სისხლის საპროცესო სამართლისთვის. იგი თავდაპირველად ამერიკის შეერთებულ შტატებში დაინერგა და დღემდე დიდი წარმატებით მოქმედებს. მოგვიანებით ეს ინსტიტუტი კონტინენტური ევროპის სამართლებრივი სისტემის მქონე ქვეყნებში ამუშავდა, რომელსაც წარმატებით იყენებს ასევე ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო. საქართველოში ,,სასამართლოს მეგობარი” პირველად დაინერგა საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს საქმიანობაში 2009 წელს კანონმდებლობაში განხორციელებული ცვლილებების შედეგად. ახალი სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის ამოქმედებასთან ერთად 2010 წლის 1 ოქტომბრიდან აღნიშნული ინსტიტუტი ამოქმედდა ასევე სისხლის სამართლის მართლმსაჯულებაში.

,,სასამართლოს მეგობრის” ინსტიტუტის მიზანია, რომ პირს ან პირთა ჯგუფს, რომელთა ინტერესის სფეროში შედის სასამართლოში განსახილველი საკითხი, მაგრამ ის არ არის რომელიმე მხარე, შეეძლოს სასამართლოსთვის თავისი არგუმენტების წარდგენა და პროცესში უშუალოდ ჩართვა. შესაბამისად, სასამართლოს მეგობარი შეიძლება იყოს ნებისმიერი კერძო პირი, სხვადასხვა დარგის სპეციალისტი, მეცნიერი, არასამთავრობო ორგანიზაციის წარმომადგენელი, სტუდენტი, სახელმწიფო უწყების წარმომადგენელი და ა.შ. სასამართლოს მეგობარი, როგორც წესი, არის კვალიფიციური პირი, რომლის მოსაზრებებმაც, შეიძლება, სასამართლოს გაუწიოს დახმარება. ამგვარად, აღნიშნულ ინსტიტუტს შეუძლია, დადებითი გავლენა მოახდინოს სასამართლოს გადაწყვეტილებების ხარისხის ამაღლებაზე, რადგან სასამართლო უფრო მეტ წყაროს ეყრდნობა. გარდა ამისა, იგი ხელს უწყობს საზოგადოების უფრო მეტ ჩართულობას სისხლის სამართლის მართლმსაჯულების განხორციელების პროცესში, რაც კიდევ უფრო მეტად ზრდის სასამართლოს გადაწყვეტილების მიმართ ნდობის ხარისხს და ამყარებს საზოგადოებისა და სასამართლოს შორის კავშირს.

მოქმედი სისხლის სამართლის საპროცესო კანონმდებლობის მიხედვით, სასამართლოს მეგობარი წარმოადგენს სისხლის სამართლის პროცესის ერთ-ერთ მონაწილეს. მნიშვნელოვანია, რომ სასამართლოს მეგობარი ვერ იქნება ის პირი, რომელიც პროცესში წარმოადგენს მხარეს ან გვევლინება პროცესის სხვა მონაწილედ. სსსკ-ის 55-ე მუხლის თანახმად, დაინტერესებულ პირს, რომელიც არ არის მხარე განსახილველ სისხლის სამართლის საქმეში, უფლება აქვს, საქმის არსებით განხილვამდე არანაკლებ 5 დღით ადრე სასამართლოს წარუდგინოს საკუთარი წერილობითი მოსაზრება ამ საქმესთან დაკავშირებით, რისი მიზანიც უნდა იყოს არა პროცესის რომელიმე მონაწილის მხარდაჭერა, არამედ სასამართლოს დახმარება და განსახილველი საკითხის სათანადოდ შეფასება. თუ სასამართლო მიიჩნევს, რომ წერილობითი მოსაზრება არ არის შედგენილი კანონის მოთხოვნათა დაცვით, იგი მას არ განიხილავს. ამასთან, სასამართლო არ არის ვალდებული, გაიზიაროს წერილობით მოსაზრებაში მოყვანილი არგუმენტები. სასამართლოს მეგობრის მიერ წარმოდგენილი წერილობითი მოსაზრება მოცულობით არ უნდა აღემატებოდეს 30 გვერდს. იგი შედგენილ უნდა იქნეს 3 ასლად, რომელთაგან 2 გადაეცემა მხარეებს, ხოლო 1 რჩება მოსამართლესთან. სასამართლო უფლებამოსილია, საკუთარი ინიციატივით ან/და მხარის და წერილობითი მოსაზრების ავტორის წინასწარი თანხმობით საქმის არსებით განხილვაზე გამოიძახოს წერილობითი მოსაზრების ავტორი ზეპირი განმარტების მისაცემად.

 

შეჯიბრებითობის პრინციპი სისხლის სამართლის პროცესში

სისხლის სამართლის კოდექსის მე-9 მუხლის პირველი ნაწილის შესაბამისად, სისხლისსამართლებრივი დევნის დაწყებისთანავე სისხლის სამართლის პროცესი ხორციელდება მხარეთა თანასწორობისა და შეჯიბრებითობის საფუძველზე. შეჯიბრებითობა მხარეებს შორის გარანტირებულია, როგორც გამოძიების, ისე საქმის სასამართლოში განხილვის სტადიაზე (იხ. სსსკ 25-ე მუხლი). აღნიშნული პრინციპი თანაბარ მდგომარეობაში და პირობებში აყენებს მხარეებს მათ მიერ მტკიცებულებათა მოპოვების, მოსამართლის წინაშე მათი წარმოდგენის, გამოკვლევისა და ანალიზის მხრივ.

შეჯიბრებითობის პრინციპის მთავარი არსი მდგომარეობს იმაში, რომ მტკიცებულებათა მოპოვება, მოწმეთა მოძიება, მათი სასამართლოში დაბარება და მტკიცებულებების სასამართლოში პრეზენტაცია მხოლოდ ბრალდებისა და დაცვის მხარის კომპეტენციაა. გამოძიების სტადიაზე ბრალდების და დაცვის მხარეს უნდა გააჩნდეთ თანაბარი პროცესუალური შესაძლებლობები მტკიცებულებათა მოსაპოვებლად. ბრალდებულს და მის დამცველს ენიჭებათ უფლებამოსილება პარალელურად და სისხლისსამართლებრივი დევნის მწარმოებელი ორგანოსგან დამოუკიდებლად გამოავლინონ და შეაგროვონ ის მონაცემები, რომლებიც სასამართლოში საქმის არსებითი განხილვისას შესაძლებელია გამოყენებული იყოს ბრალდების გამაქარწყლებელ მტკიცებულებათა სახით. საქმის სასამართლოში არსებითად განხილვის ეტაპზე კი სასამართლომ, რომელსაც ბრალდების დამადასტურებელი ან დაცვის ხელშემწყობი მტკიცებულებათა დამოუკიდებლად მოპოვება და გამოკვლევა ეკრძალება, განაჩენს საფუძვლად უნდა დაუდოს მხოლოდ მხარეების მიერ წარმოდგენილი და გამოკვლეული მტკიცებულებები (judex secundam allegata at probata a partibus judicare debet ). ანტაგონისტური მხარეები წარმოდგენილ მტკიცებულებებთან დაკავშირებით საკუთარ მოსაზრებას აყალიბებენ, რომელსაც შემდგომ საბოლოო გადაწყვეტილების მიღებისას ნეიტრალური მოსამართლე (ნაფიცი მსაჯული) აფასებს. ამრიგად, შეჯიბრებითი და თანასწორი პროცესის პირობებში სასამართლო, რომელიც თავად არ ეძებს გადაწყვეტილების მიღებისათვის რელევანტურ მტკიცებულებებს და შემოიფარგლება მხოლოდ მხარეთა მიერ წარმოდგენილი და გამოკვლეული მტკიცებულებებით, უზრუნველყოს მხარეებს შორის ,,სამართლიანობის სასწორის” პინის თანაბარ მდგომარეობას.

შეჯიბრებითობის პრინციპის საპირისპირო პრინციპი ცნობილია ე.წ. საგამოძიებო (ინკვიზიციური) პრინციპის სახელით, რომელიც დამახასიათებელია კონტინენტური ევროპის სამართლის სისტემის მქონე ქვეყნების სისხლის სამართლის პროცესისთვის. საგამოძიებო (ინკვიზიციური) პროცესში საქმის გარემოებათა გამოკვლევის პრივილეგია არა მხარეებს, არამედ სისხლის სამართლის საქმის მწარმოებელ სახელმწიფო ორგანოებს ეკუთვნის. როგორც გამოძიების, ისე სასამართლო პროცესი ატარებს ინკვიზიციურ ხასიათს. სისხლისსამართლებრივი დევნის ორგანოს აკისრია ვალდებულება ეხ ოფფიციო გამოარკვიოს ბრალდებულის მამხილებელი და ასევე გამამართლებელი გარემოებები. შეჯიბრებითი პროცესისგან განსხვავებით, მოსამართლე დამოუკიდებლად ატარებს სრული მოცულობით სასამართლო გამოძიებას და ამ გზით ადგენს ე.წ. ,,მატერიალურ ჭეშმარიტებას~. მოსამართლე საქმის განხილვის დროს არ იზღუდება მხარეთა შუამდგომლობებით და მოსაზრებებით. იგი უფლებამოსილია და ამავდროულად ვალდებულიც, ჭეშმარიტების დასადგენად მოიპოვოს და გამოიკვლიოს ყველა მნიშვნელოვანი მტკიცებულება, მათ შორის ისინიც, რომელიც მხარეებს არ წარმოუდგენიათ ან არ გამოუთხოვიათ.

სისხლის საპროცესო სამართლებრივ ლიტერაში მეცნიერთა ერთი ნაწილი საგამოძიებო (ინკვიზიციური) პროცესს ჭეშმარიტების დადგენის თვალსაზრისით შეჯიბრებით პროცესთან შედარებით უკეთეს მოდელად მიიჩნევს. არაერთი თეორეტიკოსი მიუთითებს იმაზე, რომ შეჯიბრებითი პროცესის პირობებში სასამართლო მხოლოდ ,,პასიური არბიტრის~ როლს თამაშობს და საქმის გარემოებების სრულყოფილი გამოკვლევის შესაძლებლობას არის მოკლებული. მოსამართლე, რომელიც შემოიფარგლება მხოლოდ ბრალდებისა და დაცვის მხარის მიერ მოპოვებული მასალებით, გადაწყვეტილებას იღებს იმის მიხედვით, თუ რომელმა მხარემ წარმოადგინა უკეთესი არგუმენტები. ამიტომ, შეჯიბრებითი პროცესის მიზანი არა მატერიალური, არამედ ფორმალური ჭეშმარიტების დადგენაშია დანახული. აღნიშნულ მოსაზრებას ჰყავს თავისი მოწინააღმდეგეებიც, რომლებიც შეჯიბრებითი პროცესის მოდელის უპირატესობაზე საუბრობენ და თვლიან, რომ ეს უკანასკნელიც ასევე ,,მატერიალური ჭეშმარიტების” დადგენისაკენ არის მიმართული. მათ მიაჩნიათ, რომ შეჯიბრებით პროცესში ჭეშმარიტება მხარეების მიერ მოწმეთა ჯვარედინი დაკითხვის გზით დგინდება. სიმართლე უკეთესად დგინდება მაშინ, როდესაც მხარეები საქმის გარემოებების შესახებ თავის შეხედულებას დამოუკიდებლად აყალიბებენ და ამასთანავე მოწინააღმდეგე მხარის მიერ მოყვანილი არგუმენტების სისუსტეზე მიუთითებენ. ამდენად, შეჯიბრებით პროცესში ადგილი აქვს მტკიცებულებათა ორკვალოვან გამოკვლევას, რომლის დროსაც ერთი მხარის მიერ გამოკვლეული მტკიცებულება პარალელურად კრიტიკულად მოწმდება მოწინააღმდეგე მხარის მიერ. ასეთ პირობებში საქმისთვის კიდევ უფრო მეტი მნიშვნელოვანი გარემოების და დეტალის გამოვლენა ხდება, ვიდრე ეს ინკვიზიციურ პროცესის დროს არის შესაძლებელი. გარდა ამისა, ბრალდებული და ბრალმდებელი თანაბარ პროცესუალურ დონეზე დგანან და ბრალდებულს ფართო პროცესუალური შესაძლებლობები გააჩია თავის სასარგებლოდ მოსამართლის გადაწყვეტილებაზე გავლენის მოსახდენად. ამიტომ, ბრალდებულს შეჯიბრებით პროცესში ,,პროცესის სუბიექტის” უფრო მაღალი ხარისხი გააჩნია.

შეჯიბრებითი პროცესის მომხრეები ამასთან ერთად უარყოფენ მოსამართლის ,,პასიური მსმენელის” ფუნქციასაც და მიაჩნიათ, რომ მას სასამართლოში საქმის არსებითი განხილვის დროს სიმართლის დასადგენად ფართო უფლებები აქვს მინიჭებული. აღნიშნულთან დაკავშირებით ისინი მიუთითებენ მოსამართლის უფლებებზე: უხელმძღვანელოს სასამართლო სხდომას, დააკვირდეს მხარეთა მიერ მტკიცებულებათა გამოკვლევას და მისი შევსების მიზნით მხარეების თანხმობით ცალკეულ შემთხვევებში თავადაც დაუსვას მოწმეებს დამაზუსტებელ კითხვები, საბოლოოდ კი მისცეს ნაფიც მსაჯულებს განმარტებები.

 

ავტ.:გ.თუმანიშვილი

სასჯელის ცნება და მიზნები

სასჯელი არის სახელმწიფოს იძულების განსაკუთრებული ღონისძიება, რომელიც საქართველოს სახელით მხოლოდ სასამართლოს გამამტყუნებელი განაჩენით შეიძლება შეეფარდოს დანდაშაულის ჩამდენ პირს.

დანაშაულის ყველა კონკრეტულ შემადგენლობას აქვს კანონმდებლის მიერ განსაზღვრული კონკრეტული სანქციის ფარგლები. სამოსამართლო საქმიანობის ერთ–ერთ ძირითად ფუნქვიას ბრალის ხარიხსის შესაბამისი სასჯელის დანიშვნა წარმოადგენს. მოსამართლე სასჯელის დანიშვნისას ითვალისწინებს არამარტო ჩადენილი დანაშაულის სიმძიმეს, არამედ დამნაშავის პიროვნებასაც, წარსულში ჩადენილ დანაშაულებსა და გამოძიებასთან თანამშრომლობას.

სასჯელის მიზნებია: სამართლიანობის აღდგენა, ახალი დანაშაულის თავიდან აცილება და დამნაშავის რესოციალიზაცია. აბსოლუტური თეორიის მიხედვით, სასჯელის მიზანია სამართლიანობის აღდგენა, პრევენციული თეორიის მიხედვით კი – ახალი დანაშაულის თავიდან აცილება და დამნაშავვის რესოციალიზაცია. აქვე უნდა აღინიშნოს პოზიტიური გენერალური პრევენცია – ნორმის ადრესატების მიერ კანონისა და სამართლისადმი პატივისემის გრძნობის გამომუშავება, რაც ხელს უწყობს დანაშაულის თავიდან აცილებას. რაც შეეხება ნეგატიურ გენერალურ პრევენციას, იგი ორიენტირებულია დამნაშავის დაშინებისაკენ და უარყოფილ იქნა.                        

სასჯელი გახლავთ სახელმწიფოს რეაქცია ჩადენილ დანაშაულზე. ის სახემწიფო იძულების განსაკუთრებული ღონისძიებაა. განსაკუთრებულია იმიტომ, რომ იგი იძულებითი ხასიათისაა. იგი მხოლოდ ისეთი ქმედებისათვის შეიძლება დაინიშნოს, რომელიც მიჩნეულია სისხლის სამართლის კოდექსით დანაშაულად. სასჯელი მხოლოდ სასამართლოს განაჩენით შეიძლება დაინიშნოს. გამამტყუნებელი განაჩენი ნიშნავს სახელმწიფოს მიერ დანაშაულისა და დამნაშავის შეფასებას. სასჯელი არის პირის გაკიცხვა მისი ქმედებისათვის და იწვევს განსაკუთრებულ სამართლებრივ შედეგს – ნასამართლეობას. სასჯელს მკაცრად პერსონალური ხასიათი აქვს.  გულისხმობს პირის ზნეობრივ გაკიცხვას, ასევე მისთვის ერთგვარი ტანჯვის მიყენებასაც, მისი პირადი თუ ქონებრივი უფლებების შეზღუდვას. ყოველი სასჯელი მეტნაკლებად ასეთ ტანჯვას შეიცავს, ხოლო თუ არა –  მაშინ სასჯელი არც ყოფილა. სწორედ ამიტომ იქნა უარყოფილი საზოგადოებრივი გაკიცხვა. ტანჯვა ხომ სასჯელის ელემენტია, ხოლო საზოგადოებრივ გაკიცხვაში ეს ელემენტი არ არსებობდა. შესაბამისად, სასჯელი არის სახელმწიფო იძულების განსაკუთრებული ღონისძიება, რომელიც ინიშნება სასამართლოს განაჩენით და შეეფარდება დანაშაულის ჩამდენ პირს და გამოიხატება ამ პირისათვის სისხლის სამართლის კოდექსით გათვალისწინებული  უფლებებისა და თავისუფლებების ჩამორთმევასა და შეზღუდვაში.

არსებობს აბსოლუტური და რელატიური თეორიები. აბსოლუტური თეორია დაკავშირებულია წარსულთან და სჯის წარსულში ჩადენილ ქმედებისათვის, ხოლო რელატიური მომავალზეა ორიენტირებული, რომ მომავალში არ იქნეს ჩადენილი ახალი დანაშაულები.  სასჯელის აბსოლუტური თეორია არის სახელმწიფოს რეპრესიული ხასიათის რეაქცია პირის მიერ ჩადენილ დანაშაულზე. იგი ემსახურება სამართლიანობის აღდგენას, შესაბამისად ისჯება ისეთი პირიც, ვინც დანაშაული პირველად ჩაიდინა. სასჯელის სპეციალური ენციის თეორიის მიხედვით, სასჯელის გამოყენება დამნაშავის გამოსწორებასა და ახალი დანაშაულის თავიდან აცილებისკენაა მიმართული. გამოყოფენ ამ თეორიაში ნეგატიური და პოზიტიურ ასპექტებს.  ნეგატიური სპეციალური პრევენციის თეორიის მიხედვით, საზოგადოება დაცული უნდა იყოს გამოუსწორებელი დამნაშავისაგან, უნდა მოხდეს მისი იზოლირება რათა ხალხი დაცული იყოს მის მიერ ახალი დანაშაულის ჩადენისაგან. პოზიტიური სპეციალური პრევენცია კი, მიზნად ისახავს დამნაშავის საზოგადოებაში დაბრუნებას და სწორედ ამ მიზანს ემსახურება მაგ.: პირობითი მსჯავრი. სასჯელის ნეგატიური გენერალური პრევენციის თეორიის მიხედვით კი დამნაშავე არის საყოველთაო კეთილდღეობის ინსტრუმენტი. სასჯელის მიზანი მხოლოდ ხალხის დაშინებაა. სასჯელის პოზიტიური გენერალური პრევენციის თეორია სამართლის ერთგულების მიღწევასა და შენარჩუნებას ისახავს მიზნად. იგი უყურადღებოდ ტოვებს დამნაშავის პიროვნებას. აუცილებელია აღნიშნული თეორიების ურთიერთშერწმა და სინთეზი. მთავარია რომ დამნაშავე არ იყოს ინსტრუმენტი სახელმწიფოს ხელში, არამედ უნდა დაისაჯოს თავისი ქმედებისათვის, ბრალის ხარისხისა და დამნაშავის პიროვნების გათვალისწინებით.