როგორ რეგულირდება სატელეფონო მოსმენები სხვადასხვა ქვეყნის კანონმდებლობით

ამ ბოლო დროს სხვადასხვა არასამთავრობო ორგანიზაციები და ფიზიკური პირები ითხოვენ კანონის გამკაცრებას მოსმენების შესახებ. სწორედ ამიტომ, გადავწყვიტე სხვა ქვეყნების კანონმდებლობისთვის შემედარებინა ჩვენი სახელმწიფოს კანონმდებლობა და ერთად გადაგვეწყვიტა, არის თუარა კანონი მოსმენების შესახებ არასამართლიანი.

მაგალითად: ამერიკის შეერთებულ შტატებში კოდექსის 3124-ე მუხლის თანახმად, კომუნიკაციების მიმწოდებელი ვალდებულია მიაწოდოს სამართალდამცავ ორგანოს ყველა ინფორმაცია, აპარატურა და გაუწიოს მას ტექნიკური ხასიათის დახმარება, რაც საჭიროა შესაბამისი მოსასმენი აპარატურის დასამონტაჟებლად (მოთხოვნის შესაბამისად).  აღნიშნულ ნორმაში არ არის განმარტებული როდის არის სამართალდამცავი ორგანო უფლებამოსილი მიმართოს კომუნიკაციების მიმწოდებელს, არ არის დაკონკრეტებული და არ არის ჩამონათვალი რა შემთხვევაში აქვს უფლება სამართალდამცავ ორგანოს მოითხოვოს მისთვის საჭირო ინფორმაცია. და ასევე არ არის ის, თუ ვისი ნებართვის შემდეგ აქვს ამ ქმედებების განხორციელების უფლება. ე.ი უნდა ვივარაუდოდ რომ პროკურატურას აქვს უფლება საკუთარი შეხედულებისამებრ გადაწყვიტოს როდის არის საჭირო მოსმენა, და გააკეთოს ამისთვის ყველაფერი. შესაბამისად, ამ ნორმიდან გამომდინარეობს მხოლოდ, ის რომ  სამართალდამცავ ორგანოს აქვს უფლება მოითხოვოს მოსასმენი აპარატურის დამონტაჟება. იგივე კოდექსის, 3126-ე მუხლის თანახმად, მოსასმენი აპარატურის გამოყენებასთან დაკავშირებით გენერალური პროკურორი ანგარიშს წარუდგენს კონგრესს. ე.ი იგი ანგარიშვალდებული მხოლოდ კონგრესთანაა.

ძალიან საინტერესოა გერმანიის „მიმოწერის, საფოსტო გზავნილებისა და სატელეგრაფო და სატელეფონო შეტყობინებების საიდუმლოს შეზღუდვის შესახებ“ კანონის მე-2 მუხლის პირველ პუნქტი, სადაც ვკითხულობთ: „ის ვინც სამეწარმეო მიზნებისთვის  ახორციელებს მომსახურებას ტელეკომუნიკაციების სფეროში, ან მონაწილეობს ამგვარი მომსახურების მიწოდებაში, ვალდებულია, უფლებამოსილ ორგანოს, ამ უკანასკნელის განკარგულების შემთხვევაში, მიაწოდოს ინფორმაცია იმ ტელეკომუნიკაციის გარემოებების შესახებ, რომელიც შედგა განკარგულების ძალაში შესვლის შემდეგ. ასევე, ის ვალდებულია, გადასცეს გზავნილები, რომლებიც მას გადაეგზავნა ტელეკომუნიკაციის გზით გაგზავნის მიზნით, ამასთანავე ის ვალდებულია უზრუნველყოს ტელეკომუნიკაციაზე მეთვალყურეობა და მისი ჩაწერა.“ აღნიშნული ნორმა პირდაპირ ავალდებულებს კომუნიკაციების სფეროში მყოფ ორგანიზაციებს, რომ ნებისმიერი ინფორმაცია, რომელიც ჩაუვარდება ხელში, გადასცეს უფლებამოსილ ორგანოს. ასევე, აღნიშნულ ორგანოს, აქვს სრული თავისუფლება როდესაც მოუნდება მაშინ გადაამოწმოს ნებისმიერი სახის სატელეფონო თუ სხვაგვარი კომუნიკაციები. ასევე, კანონის  მე-14 მუხლის თანახმად, შესაბამისი კომპეტენტური ორგანო ანგარიშვალდებულია საპარლამენტო მაკონტროლებელი კომისიის წინაშე.

კიდევ ერთი საინტერესო ნორმა, ამჯერად გაერთიანებული სამეფოს კანონმდებლობიდან:  „საგამოძიებო უფლებამოსილებათა რეგულირების შესახებ“ კანონის  მე-12 მუხლის თანახმად, სახელმწიფო მდივნის მიერ გამოიცემა განკარგულება, რომელიც ავალდებულებს ტელეკომუნიკაციის სფეროში სერვისის მიმწოდებელს, უზრუნველყოს მოსმენის ორდერების აღსრულება. ამავე მუხლის მე-2 პუნქტის თანახმად, „ორდერის თანახმად, გაიცემა ცნობა, რომელიც ვალდებულების სუბიექტისგან მოითხოვს ყველა იმ საჭირო ნაბიჯის გადადგმას, რომლებიც შესაძლოა განსაზღვრული ან აღწერილი იყოს ცნობაში“. აღნიშნულ მუხლში არ არის დაკონკრეტებული თუ რა შემთხვევებშია ვალდებული ტელეკომუნიკაციების სფეროში სერვისის მიმწოდებელი უზრუნველყოს მოსმენის ორდერების აღსრულება. შესაბამისად, სრულიად შესაძლებელია ამ ნორმის ისე გამოყეება, როგორც უფლებამოსილ ორგანოს მოუნდება.

არანაკლებ საინტერესოა ისრაელის „სატელეფონო მოსმენების შესახებ“ კანონის (1979წ.) მე-4 მუხლი, რომლის თანახმად, უშიშროების სამსახურს მოსმენის ნებართვა შეუძლია მიიღოს პრემიერ-მინისტრისგან ან თავდაცვის მინისტრისგან სასამართლო კონტროლის გარეშე. ასევე, უშიშროების სამსახურის შესახებ კანონის (GSSA) მე-11 მუხლის თანახმად, პრემიერ-მინისტრს შეუძლია განსაზღვროს, რომ მონაცემთა გარკვეული კატეგორია, რომლებიც სერვისის მიმწოდებელთან მონაცემთა ბაზაში ინახება, საჭიროა უშიშროების სამსახურის მიერ საკუთარი საქმიანობის განსახორციელებლად და უნდა გადაეცეს ამ უკანასკნელს.  ე.ი გამოდის რომ უშიშროების მინისტრს აქვს უფლება გადაწყვიტოს, რომ მისთვის რაღაც კონკრეტული ინფორმაცია საჭიროა, მოითხოვოს აღნიშნული ინფორმაცია და თან ეს ყველაფერი სასამართლოს გარეშე.  ასევე, არანაკლებ საინტერესოა ის, რომ 2012 წელს ისრაელის უზენაესმა სასამართლომ თავის გადაწყვეტილებაში (HCJ 3809/08) კონსტიტუციურად ცნო კანონი „კომუნიკაციის მონაცემების შესახებ“, რომელიც ასევე ითვალისწინებს საკმაოდ ფართო უფლებამოსილებებს სამართალდამცავების მხრიდან შესაბამის მონაცემებზე წვდომასთან დაკავშირებით.

ამ ყველაფრის შემდეგ მინდა გაგაცნოთ საქართველოს კანონმდებლობა.  „ოპერატიულ-სამძებრო საქმიანობის შესახებ კანონის“ მეშვიდე მუხლის, მეორე პუნქტის „თ“ ქვეპუნქტის თანახმად მოსამართლის ბრძანებით სატელეფონო  საუბრების ფარული მიყურადება და ჩაწერა, ინფორმაციის მოხსნა და ფიქსაცია კავშირგაბმულობის არხიდან (კავშირგაბმულობის საშუალებებთან, კომპიუტერულ ქსელებთან, სახაზო კომუნიკაციებთან და სასადგურო აპარატურასთან მიერთებით), საფოსტო-სატელეგრაფო გზავნილთა კონტროლი (გარდა დიპლომატიური ფოსტისა) ოპერატიული საქმიანობის ერთ-ერთი ფორმაა.  ამ კანონის მე-7 მუხლის მე-2 პუნქტის „თ“ ქვეპუნქტით გათვალისწინებული ოპერატიულ-სამძებრო ღონისძიებები სისხლის სამართლის საქმის აღძვრის შემდეგ ტარდება მოსამართლის ბრძანებით. ბრძანებას, მოკვლევის ორგანოს უფროსის მოტივირებული შუამდგომლობის საფუძველზე, გასცემს იმ სასამართლოს მოსამართლე, რომლის სამოქმედო ტერიტორიაზედაც ტარდება ოპერატიულ-სამძებრო ღონისძიება. ე.ი გამოდის რომ სატელეფონო მოსმენა საქართველოს კანონმდებლობით დასაშვებია მხოლოდ მას შემდეგ, რაც  დაიწყება გამოძიება და გამოძიების პროცესში გამოჩნდება ადამიანი, რომელიც შესაძლოა იყოს დამნაშავე, ან რაიმე კავშირი ჰქონდეს დანაშაულთან. თუმცა, ამ ყველაფერს სჭირდება დასაბუთებული შუამდგომლობა მოსამართლესთან. სწორედ, მოსამართლის გადაწყვეტილებით ხდება ამა თუ იმ ადამიანის სატელეფონო საუბრების მოსმენა.

თუკი ადამიანი არ არის სისხლისსამართლებრივ დევნაში, თუკი საგამოძიებო ორგანოს არ აქვს საფუძვლიანი და დასაბუთებული ეჭვი, რომ ადამიანს აქვს მნიშვნელოვანი ინფორმაცია, რომელიც დაეხმარება დანაშაულის გახსნაში, მას არავინ მოუსმენს.

თუ გავითვალისწინებთ ზემოთ ჩამოთვლილი ქვეყნების კანონმდებლობას და შევადარებთ ჩვენსას, მარტივად დავასკვნით რომ ჩვენი კანონმდებლობა შეესაბამება საერთაშორისოდ აღიარებულ ნორმებს.

განრიდება და მედიაცია

განრიდებისა და მედიაციის პროგრამა არასრულწლოვანის სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობისაგან გათავისუფლების ახალი მექანიზმია, რომელიც ამოქმედდა 2010 წლის 15 ნოემბერს.

ამ ინსტიტუტის შემოღებით მნიშვნელოვანი ნაბიჯი გადაიდგა სისხლის სამართლის პოლიტიკის ლიბერიალიზაციისაკენ, რის შედეგადაც შესაძლებელი გახდა ნასამართლევ, პირობით მსჯავრდებულ პირთა და პატიმართა რაოდენობის შემცირება, ასევე პროკურატურისა და სასამართლოს რესურსების დაზოგვა.

• განრიდების და მედიაციის პროგრამის შინაარსი

განრიდებისა და მედიაციის პროგრამის ფარგლებში, დისკრეციული უფლებამოსილების საფუძველზე პროკურორს აქვს შესაძლებლობა სისხლისსამართლებრივ პასუხისმგებლობას განარიდოს არასრულწლოვანი, რომელმაც პირველად ჩაიდინა ნაკლებად მძიმე დანაშაული, თუ ის აღიარებს დანაშაულის ჩადენას, მზად არის აანაზღაუროს ზიანი და ბოდიში მოუხადოს დაზარალებულს, ასეთის არსებობის შემთხვევაში.

განრიდების შესახებ გადაწყვეტილების მიღების შემდეგ, პროკურორი უკავშირდება სოციალურ მუშაკს და გადასცემს მას არასრულწლოვანის საქმეს. სოციალური მუშაკი შეიმუშავებს არასრულწლოვანის ბიოფსიქოსოციალურ პორტრეტს, რის საფუძველზე განისაზღვრება, თუ რომელი პირობის შესრულება იმოქმედებს დადებითად არასრულწლოვანზე და შეუწყობს ხელს მის გამოსწორებას. ამის შემდეგ, მედიაციის ფარგლებში, რაც აღდგენითი მართლმსაჯულების ელემენტებს მოიცავს, მხარეები შეთანხმდებიან სამოქალაქო ხელშეკრულების პირობებზე, მათ შორის არასრულწლოვანის პასუხისმგებლობისა და ვალდებულებების შესახებ.

აღნიშნულ ხელშეკრულებას ხელს აწერენ არასრულწლოვანი, მისი მშობლები, პროკურორი, სოციალური მუშაკი და დაზარალებული. ხელშეკრულების პირობების შესაბამისად, არასრულწლოვანს გაეწევა მისთვის საჭირო სერვისები და დაეკისრება მოვალეობები  დაზარალებულის ან საზოგადოების წინაშე.

არასრულწლოვანის მიერ ხელშეკრულების პირობების შესრულებას მეთვალყურეობას უწევს სოციალური მუშაკი. თუმცა შესაძლოა, რომ არასრულწლოვანმა არ გამოიყენოს მისთვის მიცემული ეს ერთი შანსი და დაარღვიოს ხელშეკრულების პირობები. ასეთ შემთხვევაში, სოციალური მუშაკი არასრულწლოვანის საქმეს კვლავ პროკურორს დაუბრუნებს. პროკურორი კი უფლებამოსილია  დაიწყოს ან განაახლოს სისხლისსამართლებრივი დევნა ამ არასრულწლოვანის მიმართ.

აღნიშნული პროგრამის მთავარი მიზანია არასრულწლოვანს მისცეს ერთი შანსი და ხელი შეუწყოს მის კანონმორჩილ პიროვნებად ჩამოყალიბებას. ამასთანავე, პროგრამა ემსახურება დაზარალებულების კმაყოფილების დონის გაზრდასა და არასრულწლოვანთა მხარდაჭერის ღონისძიებებში მათ  ჩართვას.

• პროგრამის გავრცელების არეალი

პროგრამა თავდაპირველად მოიცავდა საქართველოს ოთხ ქალაქს: თბილისი, რუსთავი, ქუთაისი და ბათუმი. 2011 წლის ნოემბერში დაემატა ორი ქალაქი: გორი და სამტრედია, ხოლო 2012 წლის თებერვალში 9 ახალი ქალაქი: მცხეთა, კასპი, გარდაბანი, წყალტუბო, ტყიბული, ბაღდათი, ხონი, ვანი და ქობულეთი. 2013 წელს დაემატა 10 ქალაქი: ხაშური, ქარელი, მარნეული, თელავი, გურჯაანი, სიღნაღი, ზუგდიდი, სენაკი, ფოთი და მესტია.

2013 წელს პროგრამა გავრცელდება საქართველოს სრული მასშტაბით.

• განრიდებული არასრულწლოვნების სტატისტიკა

2010 წელი – 2 არასრულწლოვანი

2011 წელი – 81 არასრულწლოვანი

2012 წელი – 120 არასრულწლოვანი

2013 წლის I კვარტაკლი – 25 არასრულწლოვანი

• სრულწლოვანთა განრიდების პროგრამა

სრულწლოვანთა განრიდება, როგორც სისხლისამართლებრივი დევნის ალტერნატიული მექანიზმი საქართველოში დაინერგა 2011 წლის 25 ოქტომბრიდან.

სრულწლოვანთა განრიდება – პასუხისმგებლობის ალტერნატიული ფორმაა, რომელიც ნაკლებად მძიმე ან მძიმე დანაშაულის ჩამდენი პირის მიმართ გამოიყენება, თუკი კანონთან კონფლიქტში მყოფი პირი მზადაა სრულად ან ნაწილობრივ დაფაროს მისი ქმედების შედეგად მიყენებული ზიანი ან უსასყიდლოდ შეასრულოს საზოგადოებისათვის სასარგებლო სამუშაო.

ამ პირობების შესრულების შემთხვევაში, პროკურორი უფლებამოსილია, არ დაიწყოს ან შეწყვიტოს სისხლისსამართლებრივი დევნა, შესაბამისად, სისხლის სამართლის საქმე მთავრდება ნასამართლობისა და სისხლისსამართლებრივი სასჯელის გარეშე.

თავის მხრივ, პირი მზად უნდა იყოს, შეასრულოს კანონით გათვალისწინებული გარკვეული პირობები: სახელმწიფოს გადასცეს უკანონოდ მოპოვებული ქონება, ან აანაზღაუროს ამ ქონების ღირებულება; ჩააბაროს დანაშაულის იარაღი; სრულად, ან ნაწილობრივ აანაზღაუროს თავისი ქმედებით გამოწვეული ზიანი; უსასყიდლოდ შეასრულოს საზოგადოებისთვის სასარგებლო სამუშაო.

•  განრიდებული სრულწლოვნების სტატისტიკა

2011 წელი – 130 სრულწლოვანი

2012 წელი- 1247 სრულწლოვანი

2013 წლის I კვარტაკლი – 279 სრულწლოვანი

საგამოძიებო მოქმედების ჩატარების ზოგადი წესი

დანაშაულის შესახებ ინფორმაციის მიღების შემთხვევაში გამომძებელი ან/და პროკურორი ვალდებული არიან დაიწყონ გამოძიება. გამომძიებლის მიერ გამოძიების დაწყების თაობაზე დაუყოვნებლივ უნდა ეცნობოს პროკურორს. გამოძიება იწყება გამომძიებლის ან პროკურორისათვის დანაშაულის შესახებ ინფორმაციის მიწოდების შემდეგ, ან თუ დანაშაული გამოვლინდა სისხლის სამართლის პროცესის დროს ან გამოქვეყნდა მასმედიაში. დანაშაულის შესახებ ინფორმაცია შეიძლება იყოს წერილობითი, ზეპირი ან სხვაგვარად დაფიქსირებული, ასევე ანონიმურადაც, თუმცა მხოლოდ ანონიმური ცნობის საფუძველზე დაუშვებელია პირის მიმართ სისხლისსამართლებრივი დევნის განხორციელება.

თუ გამოძიების დაწყების შემდეგ გამოიკვეთა, რომ სისხლის სამართლის საქმის გამოძიება სხვა საგამოძიებო ორგანოს კომპეტენციაა, გადაუდებელ საგამოძიებო მოქმედებათა ჩატარების შემდეგ, პროკურორი დაუყოვნებლივ გადააგზავნის საქმეს ქვემდებაროების მიხედვით. გამოძიების ვადა არის საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსით დადგენილი სისხლისსამართელბრივი დევნის ხანდაზმულობის ვადა.

პროკურორი/გამომძიებელი ვალდებულია უზრუნველყოს, რომ გამოძიების მიმდინარეობის შესახებ ინფორმაცია არ გახდეს საჯარო და უფლებამოსილია ამის შესახებ გააფრთხილოს სისხლის სამართლის პროცესის მონაწილე, რათა მან არ გაამჟღავნოს გამოძიებასთან დაკავშირებული ინფორმაცია.

საგამოძიებო მოქმედებების ჩატარებისას მხარეებს თანაბარი უფლება-მოვალეობები გააჩნიათ. დაცვის მხარის შუამდგომლობით, გამოძიებას ატარებს გამომძიებელი, რომელიც არ შეიძლება იყოს იგივე პირი, რომელიც მოცემული საქმის წარმოებას ახორციელებს. გამომძიებელს ირჩევს საგამოძიებო ორგანოს ხელძღვანელი. ამ შემთხვევაში, გამომძიებლის ხარჯებს ანაზღაურებს დაცვის მხარე, გარდა იმ შემთხვევისა, თუ დაასაბუთებს მის მიერ ამ ხარჯების გადახდის შეუძლებლობას.

დაცვის მხარეს არ აქვს უფლება ჩაატაროს ისეთი საგამოძიებო მოქმედებები, რომლის განხორციელებისათვის საჭიროა სასამართლოს ნებართვა.

საგამოძიებო მოქმედებების ჩატარება დაუშვებელია ღამით, გარდა გადაუდებელი აუცილებლობისა. გამოძიების ჩატარებისას შეიძლება გამოყენებულ იქნეს მეცნიერულ-ტექნიკური საშუალებები და მეთოდები.

საგამოძიებო მოქმედების ჩატარებისას იმგვარი საშუალებების გამოყენება, რაც იწვევს ძლიერი ტკივილის შეგრეძნებას, დასაშვებია მხოლოდ ამ პირის თანხმობით. თუ ამ პირს 16 წელი არ შესრულებია ან ფსიქიკურად დაავადებულია, საჭიროა მშობლის ან მეურვის ან მზრუნველის თანხმობა. თუ საგამოძიებო მოქმედება ითვალისწინებს გაშიშვლებას, შესამოწმებელი პირის მოთხოვნის შემთხვევაში ექსპერტი და მხარე უნდა იყვნენ იმავე სქესის, რომელი სქესისაც არის შესამოქმებელი პირი.

თუ საგამოძიებო მოქმედება ზღუდავს პირის კერძო საკუთრებას, მფლობელობას ან პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობას (ჩხრეკა, ამოღება), მაშინ იგი უნდა ჩატარდეს სასამართლოს განჩინებით. მოსამართლე ვალდებულია 24 საათის განმავლობაში ზეპირი მოსმენის გარეშე გადაწყვიტოს შუამდგომლობა. ჩხრეკის ან ამოღების განჩინება ძალადაკარგულად ითვლება, თუ ეს საგამოძიებო მოქმედება არ დაწყებულა 30 დღის განმავლობაში.

გადაუდებელი აუცილებლობისას, როდესაც დაყოვნებამ შეიძლება გამოიწვიოს გამოძიებისათვის მნიშვნელოვანი მონაცემების განადგურება ან როცა დაყოვნება შეუძლებელს გახდის ამგვარი ინფორმაციის მოპოვებას, ან როცა საქმისათვის საჭირო ინფორმაცია ან დოკუმენტი აღმოჩენილ იქნა სხვა საგამოძიებო მოქმედების ჩატარების დროს (ზედაპირული დათვალიერებისას), ან როცა არსებობს სიცოცხლის ან ჯანმრთელობის ხელყოფის საფრთხე, საგამოძიებო მოქმედება შეიძლება ჩატარდეს სასამართლოს განჩინების გარეშეც, რის შესახებაც მოსამართლეს უნდა ეცნობოს საგამოძიებო მოქმედების დაწყებიდან 24 საათში. ამავე ვადაში, ზეპირი მოსმენის გარეშე მოსამართლე წყვეტს შუამდგლომლობას და გამოაქვს განჩინება ჩატარებული საგამოძიებო მოქმედების კანონიერების ან უკანონობის შესახებ.

ბრალდებული

1.1. ბრალდებულის ცნება

 დანაშაულის ფაქტთან დაკავშირებით დაწყებული გამოძიების შედეგად, როგორც წესი, ადრე თუ გვიან ხდება ეჭვმიტანილი პირის გამოვლენა, რომელიც შესაძლებელია დანაშაულის პოტენციური ამსრულებელი ან თანამონაწილე ყოფილიყო. მაშინაც კი, როდესაც პირის მიმართ ეჭვის ობიექტური საფუძველი არსებობს, ეს მაინ არ აქცევს მას ავტომატურად ბრალდებულად. იმისათვის, რომ დანაშაულში ეჭვმიტანილს მიენიჭოს ,,ბრალდებულის~ პროცესუალური სტატუსი, საჭიროა კანონით დადგენილი წესით მისი ბრალდებულად ცნობა. გარდა ამისა, პირს ბრალდებულის სტატუსი მიენიჭება, თუ მას დააკავებენ.

სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის მე-3 მუხლის მე-19 ნაწილში განმარტებულია ბრალდებულის ცნება, რომლის თანახმად, ბრალდებული არის პირი, ვის მიმართაც არსებობს დასაბუთებული ვარაუდი, რომ მან ჩაიდინა საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსით გათვალისწინებული დანაშაული.

განსხვავებით ძველი სისხლის სამართლის საპროცესო კანონმდებლობისაგან, მოქმედმა სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსმა ჩამოაყალიბა ბრალდებულის ერთიანი დეფინიცია. პირი რომლის მიმართაც დაწყებულია სისხლისსამართლებრივი დევნა (რომელიც იწყება პირის დაკავებისთანავე ან ბრალდებულად ცნობისთანავე, იხ. სსსკ-ის 167-ე მუხლის პირველი ნაწილი), ბრალდებულად მოიხსენიება სისხლის სამართლის პროცესის ყველა სტადიაზე. აქამდე მოქმედი სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი დაცვის მხარეს ანიჭებდა სხვადასხვა პროცესუალურ სტატუს სხვადასხვა საპროცესო ეტაპზე. კერძოდ, თავდაპირველად ეჭვის არსებობის შემთხვევაში მას პროცესის მწარმოებელი თანამდებობის პირის დადგენილებით ენიჭებოდა ,,ეჭვმიტანილის~ სტატუსი, შემდეგ მას სცნობდნენ ,,ბრალდებულად~ და როდესაც საქმე არსებითი განხილვისათვის სასამართლოს გადაეცემოდა, იგი ხდებოდა ,,განსასჯელი~. დღეს მოქმედი კანონმდებლობის თანახმად, ,,ბრალდებულის~ ერთიანი სტატუსი მოიცავს როგორც ,,ეჭვმიტანილის~, ისე ,,განსასჯელის~ ფორმალურ ნიშნებს, რის შედეგადაც დაცვის მხარე მთელი პროცესის განმავლობაში გვევლინება ფართო უფლებებით აღჭურვილ პროცესის აქტიურ სუბიექტად. პირი აღნიშნული სტატუსით და შესაბამისი უფლებებით სარგებლობს მის მიმართ დევნის დაწყებიდან პირველი ინსტანციის სასამართლოს განაჩენის გამოტანამდე. თუ სასამართლო ბრალდებულის მიმართ დაადგენს გამამართლებელ განაჩენს, ეწოდება მას ,,გამართლებული~. სასამართლოს გამამტყუნებელი განაჩენის გამოტანის შემთხვევაში, იგი გვევლინება ,,მსჯავრდებულად~.

 1.2. პირის ბრალდებულად ცნობა

როგორც უკვე აღინიშნა, პირი ითვლება ბრალდებულად დაკავების ან თუ იგი არ დაუკავებიათ, ბრალდებულად ცნობის მომენტიდან. მიუხედავად იმისა, რომ დაკავებულ პირს კანონმდებელი ბრალდებულის უფლებებს ანიჭებს, ნებიემიერ შემთხვევაში სავალდებულოა დამატებით მისი ბრალდებულის სტატუსის პროცესუალური გაფორმება, რაც ,,ბრალდებულად ცნობის~ გზით უნდა მოხდეს. თუ დაკავებული პირი 48 საათის განმავლობაში შესაბამისი პროცედურების დაცვით ბრალდებულად არ იქნა ცნობილი, იგი დაუყოვნებლივ უნდა გათავისუფლდეს.

სსსკ-ის 169-ე მუხლის პირველი ნაწილის შესაბამისად, პირის ბრალდებულად ცნობის საფუძველია გამოძიების სტადიაზე შეკრებილ იმ მტკიცებულებათა ერთობლიობა, რომლებიც საკმარისია დასაბუთებული ვარაუდისათვის, რომ ამ პირმა დანაშაული ჩაიდინა. პირის ბრალდებულად ცნობა ხდება მისთვის ბრალის წაყენების გზით. თუ პროკურორი გადაწყვეტს პირის მიმართ სისხლის სამართლებრივი დევნის დაწყებას, მან უდნა მიიღოს დადგენილება პირის ბრალდების შესახებ და დადგენილების მიღებიდან 24 საათში მას თავად ან გამომძიებლის მეშვეობით უნდა წაუყენოს ბრალი. ბრალი, როგორც წესი წაეყენება უშუალოდ ბრალდებულს, რომელსაც გადაეცემა პროკურორის დადგენილება ბრალდების შესახებ თანდართული ბრალდებულის უფლებებისა და მოვალეობების ნუსხით. თუ ბრალდებული სარგებლობს ადვოკატის მომსახურებით, ამ უკანასკნელს უფლება აქვს დაესწროს ბრალის წაყენების პროცედურას. პრაქტიკაში ხშირია შემთხვევები, როდესაც პირი დანაშაულის ჩადენის შემდეგ ემალება სამართალდამცავი ორგანოების წარმომადგენლებს და თავს არიდებს საგამოძიებო ორგანოში გამოცხადებას. იმისათვის, რომ მსგავს შემთხვევებში გამოძიების პროცესს და მართლმსაჯულების განხორციელებას ხელი არ შეეშალოს, კანონი ითვალისწინებს ბრალის წაყენებას ბრალდებულის ადვოკატის მეშვეობით. ამ დროს ბრალდების მხარე სთავაზობს ბრალდებულს ან მის ახლო ნათესავს ადვოკატის აყვანას და განუსაზღვრავს ამისათვის გონივრულ ვადას. თუ აღნიშნულ ვადაში იგი არ აიყვანს ადვოკატს, მაშინ ბრალდებულს სავალდებულო წესით დაენიშნება ადვოკატი, რომელსაც შემდგომ პროკურორი ან მისი დავალებით გამომძიებელი გააცნობს დადგენილებას ბრალდების შესახებ, რაც ჩაითვლება ბრალის წაყენებად.

კანონი ადგენს გარკვეულ შეზღუდვებს ზოგიერთი თანამდებობის პირისათვის ბრალის წასაყენებლად. მაგალითად, სსსკ-ის 169-ე მუხლის მე-7 ნაწილის თანახმად, საქართველოს პარლამენტის წევრის, საქართველოს სახალხო დამცველის, საქართველოს კონტროლის პალატის თავმჯდომარის, საქართველოს უზენაესი სასამართლოს წევრის ბრალდებისათვის აუცილებელია საქართველოს პარლამენტის თანხმობა. ასევე, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს წევრის ბრალდებისათვის აუცილებელია საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს პლენუმის თანხმობა, ხოლო საქართველოს სხვა საერთო სასამართლოს მოსამართლის ბრალდებისათვის აუცილებელია საქართველოს უზენაესი სასამართლოს თავმჯდომარის თანხმობა.

ვინაიდან, ბრალდებულად ცნობის შემდეგ პროცესის მწარმოებელი პირის გადაწყვეტილებით პირს შეიძლება შეეზღუდოს ცალკეული კონსტიტუციური უფლებებით სარგებლობის შესაძლებლობები და ამით მის ინტერესებს მიადგეს არსებითი ზიანი, კანონი ზუსტად განსაზღვრავს პირის ბრალდებულად ცნობის ვადებს, რომლის გასვლის შემდეგაც ან საქმე განხილვისათვის უნდა გადაეცეს სასამართლოს ან სისხლისსამართლებრივი დევნა შეწყდეს პირის მიმართ. თუ პირის მიმართ შეწყდა სისხლისსამართლებრივი დევნა, დაუშვებელია მომავალში მისთვის იმავე ბრალის წაყენება. სსსკ-ის 169-ე მუხლის შესაბამისად, დანაშაულის ერთი შემთხვევის გამო წინასასამართლო სხდომის დაწყებამდე პირი ბრალდებულად შეიძლება ცნობილი იყოს არა უმეტეს 9 თვისა, თუ ამ ვადის გასვლამდე მისთვის დანაშაულის სხვა შემთხვევის გამო არ წაუყენებიათ ახალი ბრალი. ახალი ბრალის წაყენებისას ვადის დინება წყდება და ვადა აითვლება ახალი ბრალის წაყენების დღიდან. მაგალითად, პირს ბრალი ჰქონდა წაყენებული ყაჩაღობისათვის, მაგრამ, ყაჩაღობისთვის ბრალის წაყენებიდან 4 თვის შემდეგ გამოძიებამ დაადგინა, რომ აღნიშნულ დანაშაულთან ერთად მას სავარაუდოდ მკვლელობაც ჰქონდა ჩადენილი. ასეთ შემთხვევაში პირს მკვლელობისთვისაც წაეყენება ბრალი და ვადის ათვლა დაიწყება თავიდან.

შეჯიბრებითობის პრინციპი სისხლის სამართლის პროცესში

სისხლის სამართლის კოდექსის მე-9 მუხლის პირველი ნაწილის შესაბამისად, სისხლისსამართლებრივი დევნის დაწყებისთანავე სისხლის სამართლის პროცესი ხორციელდება მხარეთა თანასწორობისა და შეჯიბრებითობის საფუძველზე. შეჯიბრებითობა მხარეებს შორის გარანტირებულია, როგორც გამოძიების, ისე საქმის სასამართლოში განხილვის სტადიაზე (იხ. სსსკ 25-ე მუხლი). აღნიშნული პრინციპი თანაბარ მდგომარეობაში და პირობებში აყენებს მხარეებს მათ მიერ მტკიცებულებათა მოპოვების, მოსამართლის წინაშე მათი წარმოდგენის, გამოკვლევისა და ანალიზის მხრივ.

შეჯიბრებითობის პრინციპის მთავარი არსი მდგომარეობს იმაში, რომ მტკიცებულებათა მოპოვება, მოწმეთა მოძიება, მათი სასამართლოში დაბარება და მტკიცებულებების სასამართლოში პრეზენტაცია მხოლოდ ბრალდებისა და დაცვის მხარის კომპეტენციაა. გამოძიების სტადიაზე ბრალდების და დაცვის მხარეს უნდა გააჩნდეთ თანაბარი პროცესუალური შესაძლებლობები მტკიცებულებათა მოსაპოვებლად. ბრალდებულს და მის დამცველს ენიჭებათ უფლებამოსილება პარალელურად და სისხლისსამართლებრივი დევნის მწარმოებელი ორგანოსგან დამოუკიდებლად გამოავლინონ და შეაგროვონ ის მონაცემები, რომლებიც სასამართლოში საქმის არსებითი განხილვისას შესაძლებელია გამოყენებული იყოს ბრალდების გამაქარწყლებელ მტკიცებულებათა სახით. საქმის სასამართლოში არსებითად განხილვის ეტაპზე კი სასამართლომ, რომელსაც ბრალდების დამადასტურებელი ან დაცვის ხელშემწყობი მტკიცებულებათა დამოუკიდებლად მოპოვება და გამოკვლევა ეკრძალება, განაჩენს საფუძვლად უნდა დაუდოს მხოლოდ მხარეების მიერ წარმოდგენილი და გამოკვლეული მტკიცებულებები (judex secundam allegata at probata a partibus judicare debet ). ანტაგონისტური მხარეები წარმოდგენილ მტკიცებულებებთან დაკავშირებით საკუთარ მოსაზრებას აყალიბებენ, რომელსაც შემდგომ საბოლოო გადაწყვეტილების მიღებისას ნეიტრალური მოსამართლე (ნაფიცი მსაჯული) აფასებს. ამრიგად, შეჯიბრებითი და თანასწორი პროცესის პირობებში სასამართლო, რომელიც თავად არ ეძებს გადაწყვეტილების მიღებისათვის რელევანტურ მტკიცებულებებს და შემოიფარგლება მხოლოდ მხარეთა მიერ წარმოდგენილი და გამოკვლეული მტკიცებულებებით, უზრუნველყოს მხარეებს შორის ,,სამართლიანობის სასწორის” პინის თანაბარ მდგომარეობას.

შეჯიბრებითობის პრინციპის საპირისპირო პრინციპი ცნობილია ე.წ. საგამოძიებო (ინკვიზიციური) პრინციპის სახელით, რომელიც დამახასიათებელია კონტინენტური ევროპის სამართლის სისტემის მქონე ქვეყნების სისხლის სამართლის პროცესისთვის. საგამოძიებო (ინკვიზიციური) პროცესში საქმის გარემოებათა გამოკვლევის პრივილეგია არა მხარეებს, არამედ სისხლის სამართლის საქმის მწარმოებელ სახელმწიფო ორგანოებს ეკუთვნის. როგორც გამოძიების, ისე სასამართლო პროცესი ატარებს ინკვიზიციურ ხასიათს. სისხლისსამართლებრივი დევნის ორგანოს აკისრია ვალდებულება ეხ ოფფიციო გამოარკვიოს ბრალდებულის მამხილებელი და ასევე გამამართლებელი გარემოებები. შეჯიბრებითი პროცესისგან განსხვავებით, მოსამართლე დამოუკიდებლად ატარებს სრული მოცულობით სასამართლო გამოძიებას და ამ გზით ადგენს ე.წ. ,,მატერიალურ ჭეშმარიტებას~. მოსამართლე საქმის განხილვის დროს არ იზღუდება მხარეთა შუამდგომლობებით და მოსაზრებებით. იგი უფლებამოსილია და ამავდროულად ვალდებულიც, ჭეშმარიტების დასადგენად მოიპოვოს და გამოიკვლიოს ყველა მნიშვნელოვანი მტკიცებულება, მათ შორის ისინიც, რომელიც მხარეებს არ წარმოუდგენიათ ან არ გამოუთხოვიათ.

სისხლის საპროცესო სამართლებრივ ლიტერაში მეცნიერთა ერთი ნაწილი საგამოძიებო (ინკვიზიციური) პროცესს ჭეშმარიტების დადგენის თვალსაზრისით შეჯიბრებით პროცესთან შედარებით უკეთეს მოდელად მიიჩნევს. არაერთი თეორეტიკოსი მიუთითებს იმაზე, რომ შეჯიბრებითი პროცესის პირობებში სასამართლო მხოლოდ ,,პასიური არბიტრის~ როლს თამაშობს და საქმის გარემოებების სრულყოფილი გამოკვლევის შესაძლებლობას არის მოკლებული. მოსამართლე, რომელიც შემოიფარგლება მხოლოდ ბრალდებისა და დაცვის მხარის მიერ მოპოვებული მასალებით, გადაწყვეტილებას იღებს იმის მიხედვით, თუ რომელმა მხარემ წარმოადგინა უკეთესი არგუმენტები. ამიტომ, შეჯიბრებითი პროცესის მიზანი არა მატერიალური, არამედ ფორმალური ჭეშმარიტების დადგენაშია დანახული. აღნიშნულ მოსაზრებას ჰყავს თავისი მოწინააღმდეგეებიც, რომლებიც შეჯიბრებითი პროცესის მოდელის უპირატესობაზე საუბრობენ და თვლიან, რომ ეს უკანასკნელიც ასევე ,,მატერიალური ჭეშმარიტების” დადგენისაკენ არის მიმართული. მათ მიაჩნიათ, რომ შეჯიბრებით პროცესში ჭეშმარიტება მხარეების მიერ მოწმეთა ჯვარედინი დაკითხვის გზით დგინდება. სიმართლე უკეთესად დგინდება მაშინ, როდესაც მხარეები საქმის გარემოებების შესახებ თავის შეხედულებას დამოუკიდებლად აყალიბებენ და ამასთანავე მოწინააღმდეგე მხარის მიერ მოყვანილი არგუმენტების სისუსტეზე მიუთითებენ. ამდენად, შეჯიბრებით პროცესში ადგილი აქვს მტკიცებულებათა ორკვალოვან გამოკვლევას, რომლის დროსაც ერთი მხარის მიერ გამოკვლეული მტკიცებულება პარალელურად კრიტიკულად მოწმდება მოწინააღმდეგე მხარის მიერ. ასეთ პირობებში საქმისთვის კიდევ უფრო მეტი მნიშვნელოვანი გარემოების და დეტალის გამოვლენა ხდება, ვიდრე ეს ინკვიზიციურ პროცესის დროს არის შესაძლებელი. გარდა ამისა, ბრალდებული და ბრალმდებელი თანაბარ პროცესუალურ დონეზე დგანან და ბრალდებულს ფართო პროცესუალური შესაძლებლობები გააჩია თავის სასარგებლოდ მოსამართლის გადაწყვეტილებაზე გავლენის მოსახდენად. ამიტომ, ბრალდებულს შეჯიბრებით პროცესში ,,პროცესის სუბიექტის” უფრო მაღალი ხარისხი გააჩნია.

შეჯიბრებითი პროცესის მომხრეები ამასთან ერთად უარყოფენ მოსამართლის ,,პასიური მსმენელის” ფუნქციასაც და მიაჩნიათ, რომ მას სასამართლოში საქმის არსებითი განხილვის დროს სიმართლის დასადგენად ფართო უფლებები აქვს მინიჭებული. აღნიშნულთან დაკავშირებით ისინი მიუთითებენ მოსამართლის უფლებებზე: უხელმძღვანელოს სასამართლო სხდომას, დააკვირდეს მხარეთა მიერ მტკიცებულებათა გამოკვლევას და მისი შევსების მიზნით მხარეების თანხმობით ცალკეულ შემთხვევებში თავადაც დაუსვას მოწმეებს დამაზუსტებელ კითხვები, საბოლოოდ კი მისცეს ნაფიც მსაჯულებს განმარტებები.

 

ავტ.:გ.თუმანიშვილი